Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) Türkiye İlişkileri
WIPO’ nun Kuruluşu
Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO-World Intellectual Property Organization), ülkeler arasında işbirliği ortamı yaratarak fikri hakların korunması ve bu haklara saygı gösterilmesini sağlamak amacıyla 1970 yılında kurulmuştur. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü geçmişi eski olmayan bir kuruluş olarak algılansa da aslında kuruluş tarihi 1883 yıllarına kadar dayanır. 1883 yılında imzalanan Endüstriyel Hakların Korunmasına Dair Paris Konvansiyonu ve 1886 yılında imzalanan Edebi ve Sanatsal Eserlerin Korunmasına Dair Bern Konvansiyonu, Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’nün kuruluşunun temelini oluşturur.
Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO), fikri mülkiyete konu hakların tüm dünyada korunması amacıyla 14 Temmuz 1967 tarihinde Stockholm’de imzalanan Sözleşme ile kurulmuştur. Örgütün merkezi İsviçre’nin Cenevre kentindedir. WIPO Anlaşması 1970’de yürürlüğe girmiş, 1979 yılında yeniden gözden geçirilmiştir. Hükumetler arası bir kuruluş olan WIPO, 1974’ten itibaren Birleşmiş Milletler’in teşkilat sistemi içinde yer alan uzmanlaşmış kuruluşlardan biri olmuştur. 2018 yılı itibariyle, WIPO’ya üye ülke sayısı 1882e yükselmiştir.
Türkiye’nin WIPO’ya Katılımı
Türkiye’nin Dünya Fikri Mülkiyet Örgütüne katılımı 14 Ağustos 1975 tarih ve 7/10540 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla uygun bulunmuştur. Türkiye 12 Mayıs 1976’dan itibaren Örgütün üyesi haline gelmiştir. TBMM tarafından 5647 sayı ile kabul edilen “WIPO Telif Hakları Anlaşmasına katılmamızın uygun bulunduğu hakkında” kanunun 8 Mayıs 2007 tarih ve 26516 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanarak yürürlüğe girmesi ile Dünya Fikri Mülkiyet Hakları Örgütü (WIPO) tarafından 20 Aralık 1996 tarihinde kabul edilen “WIPO Telif Hakları Anlaşması” na katılmamız uygun bulunmuştur. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) Telif Hakları Antlaşması Resmi Gazetenin 14.05.2008 tarihli ve 26876 nolu sayısında yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.
Sözleşmenin yürütülmesi ve WIPO ile koordinasyonun sağlanmasında Türkiye’de sorumlu birim olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü olmuştur. WIPO’ nun yıllık aidatı ve Türkiye’nin katkı payı 26.823,19 Amerikan Dolarıdır.
Türkiye’nin Fikri Mülkiyet Haklarına İlişkin Uygulaması ve Türkiye ile Avrupa Birliği Ülkelerinin WIPO Bünyesindeki Anlaşmalar Karşısındaki Durumu
Bilginin inanılmaz derecede değer ve güç kazandığı günümüzde, bilgi temeline oturan fikri mülkiyet hakları da aynı şekilde önemli hale gelmiştir. Gelişmekte olan ülke kategorisinde yer alan ülkemizde bu haklarla ilgili uygulamanın oldukça yeni ve bir o kadar da sorunlu olduğu gözlemlenmektedir. Türkiye’de fikri haklarla ilgili yasalar, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (Hakkı Telif Nizamnamesi) 1857, Markalar Kanunu (Alameti Farika Nizamnamesi) 1871, Patent Kanunu (İhtira Beratı Kanunu) 1879 yıllarında kabul edilmiştir. Genel hükümleri içeren Türk Ticaret Kanunu ile 1957 yılında; tescilsiz markalar, ticaret unvanları ve endüstriyel tasarımların korunması ve haksız rekabetin önlenmesi sağlanmıştır. Geçen uzun zamana karşılık kullanılacak terimlerde birlik sağlanamamış, bu hukuk alanındaki kavramın karşılığı “hak” olmasına rağmen, “Fikri Hak” yerine “Fikri Mülkiyet”, “Fikri Mülkiyet Hakkı”, “Entelektüel Mülkiyet”, “Telif Hakkı”; “Sınaî Hak” yerine “Sınai Mülkiyet”, “Sınai Mülkiyet Hakkı” gibi terimlerin kullanılmasına, önemsenmeden devam edilmiştir. Türkiye’de fikri mülkiyet haklarının gerçek manada korunması 1995 yılında kabul edilen ve 1999 yılında yürürlüğe giren Patent Yasası ile başlamıştır.
Türkiye, WIPO bünyesindeki 22 uluslararası andlaşmanın 14’üne taraftır. Bunlardan sadece 2’si telif haklarına ilişkin andlaşmalardır. Diğer 12 andlaşma ise, Sınai Fikri Mülkiyet Haklarına ilişkin andlaşmalardır. Öte yandan, WIPO Telif Hakları Sözleşmesi ile WIPO İcracılar ve Fonogramlar Sözleşmesi’nin onaylamasının uygun bulunmasına ilişkin Kanun Tasarısı 23.06.2005 tarihinde TBMM Genel Kuruluna sevk edilmiş ve Andlaşma 14.5.2008 tarihli 26876 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.
Bu açıdan bakıldığında, ülkemizin daha çok sınai fikri mülkiyet haklarına ilişkin andlaşmalara taraf olmaya öncelik verdiğini belirtmek yanlış olmayacaktır. AB ülkelerinin WIPO Andlaşmalarına taraf olma durumlarına bakıldığında ülkemizin durumunun bir istisna oluşturmadığı görülmektedir. Zira AB ülkelerinin tamamına yakını ‘‘Edebi ve Sanatsal Eserlerin Korunmasına Dair Bern Sözleşmesi’’ ve ‘‘İcracı Sanatçılar, Fonogram Yapımcıları ve Yayın Kuruluşlarının Korunmasına Dair Roma Sözleşmesi’’ gibi sözleşmeler haricindeki telif hakları sözleşmelerine taraf değildir. Hatta bunların tamamına yakını sadece 3 veya 4 telif hakları sözleşmesine taraftır. Bu çerçevede, yukarıda bahsi geçen iki WIPO Sözleşmesinin onaylanmış olması durumunda, ülkemizin uluslararası fikri mülkiyet hakları mevzuatı açısında Avrupa Birliği (AB) ülkelerinin genel ortalamasının üstünde bir konumda olduğunu belirtmek yanlış olmayacaktır.
WIPO’nun Türkiye ile Sağlık Alanında İlişkileri:
Türkiye’nin Dünya Fikri Mülkiyet Örgütüne katılımı 14 Ağustos 1975 tarih ve 7/10540 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla uygun buldu ve 12 Mayıs 1976’dan itibaren Örgütün üyesi haline geldi.
Fikri Mülkiyet Hakları ile ilgili olarak Türkiye, 1951 yılında üyesi olduğu Bern Sözleşmesi (Brüksel Metni) hükümlerine uygun olarak hazırlanmış yine, 1951 yılında 5846 sayı ile Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nu kabul ederek, 1857 yılında düzenlenen Matbaalar Nizamnamesi ile açılan Telif Hukukuna yeni bir boyut getirmiştir. Kanun, 1951 yılında kabul edilerek, 1 Ocak 1952’den itibaren yürürlüğe sokulmuş olmasına rağmen, uygulanabilirlik kazanması 1983 yılında yapılan tadillerle ve çıkartılan Tüzüklerle mümkün olabilmiştir. Tabii bu geçen zaman içinde Kanun, teknolojik sosyal yaşamın hızla değişen koşullarına ayak uydurmaktan uzak kalmıştır.
Ayrıca, Kanun içeriği bakımından da yetersiz kalmıştır. Örneğin bilgisayarda kullanılan programların koruma altında olup olmadığı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 42.maddesine göre çıkartılan “Fikir ve Sanat Eserlerinin İşaretlenmesine Dair Tüzükçe” açıkça bilgisayar program disketlerinin işaretlenmesinin düzenlenmesine rağmen, bu konudaki tartışmalar bitmemiştir.
Bu arada, 1986 yılında film, video ve ses kasetlerinde boyutları %100’lere ulaşan korsanlığın önlenmesi ve bu alanın düzenlenmesi amacıyla 3257 sayılı Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu çıkartılmıştır. Ancak, bu kanun da yetersiz kalmıştır.
Ayrıca, 1879 yılından 1995’e kadar yürürlükte kalan Patent Kanunu, insan ve hayvan sağlığı ile ilgili ilaçları patent koruması kapsamı dışında bırakmıştır. 27 Haziran 1995 tarih ve 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’nin geçici 4.maddesinin birinci fıkrası, insan ve hayvan sağlığı ile ilgili ilaçların üretim usullerine ait buluşların patent korumasını 1 Ocak 2000 tarihine kadar ertelemekte, ikinci fıkra Bakanlar Kurulu’na bu süreyi uzatma yetkisi vermektedir. Üçüncü fıkra ise, yine insan ve hayvan sağlığı ile ilgili ilaç ürünlerine ait buluşların patent korumasını 1 Ocak 2005 tarihine kadar ertelemektedir.
551 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile de Zirai ilaçlarla ilgili buluşların patent belgesi verilerek korunmasını kapsamaktadır. 22 Eylül 1995 tarih ve 22412 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Patent Haklarının Korunması Hakkında 551 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Hükmünde Kararname” ile 551 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin geçici 4.maddesi değiştirilerek “Tıbbi ve veteriner ilaç üretim usullerine ve ürünlerine bu Kanun Hükmünde Kararname kapsamındaki patent belgesi ile sağlanan koruma 1 Ocak 1999 tarihinde başlar” denilmiştir.
Ayrıca, Türkiye Fikri ve de Sınai Mülkiyet konusunda aşağıdaki uluslararası anlaşmalar imzalanmıştır.
- Sınai Mülkiyetin Himayesine Mahsus Milletlerarası Bir İttihat İhdas Edilmesine Dair Paris Sözleşmesi (1925’ten beri üye),
- Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü Kuruluş Anlaşması (1976’dan beri üye),
- Patent İşbirliği Anlaşması (1 Ocak 1996’ten beri üye),
- Patentlerin Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Strasburg Anlaşması
(1 Ekim 1996’dan beri üye), - Marka Tescilinde Eşyaların ve Hizmetlerin Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Nice Anlaşması (1 Ocak 1996’dan beri üye),
- Markaların Şekilli Elemanlarının Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Viyana Anlaşması (1 Ocak 1996’dan beri üye),
- Mikroorganizmaların Uluslararası Saklanmasına İlişkin Budapeşte Anlaşması (Katılım 1999 öncesi),
- Madrid Anlaşmasına İlişkin Protokol (Katılım 1999 öncesi),
- Marka Kanunlarının Harmonizasyonu Anlaşması,
- Endüstriyel Tasarımların Uluslararası Tesciline İlişkin La Haye Anlaşması,
- Endüstriyel Tasarımların Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Locarno Anlaşması,
Türkiye’nin Taraf Olduğu WIPO Anlaşmaları
| ANDLAŞMANIN İSMİ | TARAF OLMA TARİHİ | |
| 1 | WIPO Kuruluş Sözleşmesi | 12 Mayıs 1976 |
| 2 | Sinai Fikri Mülkiyet Haklarının Korunmasına İlişkin Paris Sözleşmesi | 10 Ekim 1925 |
| 3 | Edebi ve Sanatsal Eserlerin Korunmasına Dair Bern Sözleşmesi | 1 Ocak 1996 |
| 4 | Malların Kaynağı ile ilgili Sahte veya Yanıltıcı İşaretlerinin Önlenmesine dair Madrid Andlaşması | 21 Ağustos 1930 |
| 5 | Markaların Uluslararası kaydına dair Madrid Anlaşması ve bu Andlaşmaya ilişkin protokol | 1 ocak 1999 |
| 6 | Marka tescilinde Malların ve Hizmetlerin uluslararsı Sınıflandırılmasına İlişkin Nice Anlaşması | 1 Ocak 1996 |
| 7 | Endüstriyel Model ve Tasarımların Sınıflandırılmasına Dair Locarno Anlaşması | 30 kasım 1998 |
| 8 | Patent Konusunda İşbirliğine Dair Sözleşme | 1 Ocak 1996 |
| 9 | Patentlerin Uluslararası Sınıflandırılmasına dair Strasbourg Anlaşması | 1 Ekim 1996 |
| 10 | Markaların Figüratif Unsurlarının sınıflandırılmasına Dair Viyana Anlaşması | 1 Ocak 1996 |
| 11 | Mikrorganizmaların Uluslararsı Saklanmasına İlişkin Budapeşte Sözleşmesi | 30 kasım 1998 |
| 12 | İcracı Sanatçılar, Fonogram yapımcıları ve Yayın Kuruluşlarının Korunmasına dar Roma Sözleşmesi | 8 Nisan 2004 |
| 13 | Endüstriyel Tasarımların Uluslararası tesciline İlişkin lahey Anlaşması’na ek Cenevre metni | 1 Ocak 2005 |
| 14 | Marka Kanunu Anlaşması | 1 Ocak 2005 |
Türkiye Tarafından Onaylanmak Üzere Olan WIPO Andlaşmaları
| ANDLAŞMANIN İSMİ | TARAF OLMA TARİHİ | |
| 15 | WIPO telif Hakları Andlaşması | 23.06 2005 tarihinde onaylamanın uygun bulunmasına ilişkin Kanun Tasarısı TBMM Genel Kuruluna sevk edilmiştir. |
| 16 | WIPO İcracılar ve Fonogramlar Andlaşması | Idem |
26 Nisan Dünya Fikri Mülkiyet Günü
Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO)’nün kurulduğu ve anlaşmanın yürürlüğe girdiği gün olan 26 Nisan, tüm dünyada Dünya Fikri Mülkiyet Günü olarak kutlanıyor. Her yıl değişik bir tema başlığı ile tüm üye ülkelerde gerçekleştirilen çeşitli etkinliklerle kutlanan Dünya Fikri Mülkiyet Günü, fikri mülkiyetin önem ve değerini gündeme taşıyor.
Dünya Fikri Mülkiyet Günü, temelde fikri ve sınai mülkiyet haklarının ülkelerin sosyal, ekonomik ve kültürel gelişimindeki etkilerini ortaya koyuyor. Dolayısıyla fikri ve sınai mülkiyet konusunda faaliyet gösteren WIPO ile üye ülkelerdeki ulusal ofislerin rolünü belirtmek bakımından bu günün ayrı bir anlamı var.
Kaynakça:
Sağlık Alanında Dış İlişkiler Kitabı (Yazanlar: Bekir METİN, Sevim AYDIN, Ankara, 1997 Baskı, Matbaa: Aydoğdu Ofset)
Yaşar ÖZBEK Dışişleri Bakanlığı Hukuk Müşaviri
Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) Telif Hakları Antlaşması
Ankara Üniversitesi Fikrî ve Sınaî Haklar Araştırma ve Uygulama Merkezi (FİSAUM)
T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü
Not: Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) hakkındaki detaylı bilgi (Bekir Metin, Ankara, 24 Kasım 2024)