Tek Sağlık; Prof. Dr. Zafer Öztek yazdı…

Ben sadece şunu vurgulayabilirim ki veteriner tıbbı ile insan tıbbı arasında bir bariyer yoktur. Rudolf Virchow

“Tek sağlık” (tek tıp – one medicine) kavramının en te­mel ilkesi, insan sağlığı ile hayvan sağlığı ve ekoloji alanları­nın birbirinden ayrı düşünülemeyeceğidir. Bu görüş, aslında yeni değildir; 1800‘lü yıllardan buyana savunula gelmiştir. Günümüzde, zoonozların (insan ve hayvanlardaki ortak has­talıklar), özellikle kuş gribi salgınının insanlarda oluşturduğu endişe nedeniyle, insan sağlığı (beşeri sağlık) ve hayvan sağ­lığı ile ilişkili meslekleri yakınlaştırıcı ortak çalışmalar yapıl­ması için çabalar artmıştır.

Kuşkusuz, hayvan sağlığı ile ilgili bilim dalları (veteri­nerlik) dışında insan sağlığını etkileyen başka bilim alanları ve meslek grupları da vardır. Bunların başında ekoloji bilim dalı (çevre bilimi) gelir. O halde, bu bilim alanlarının ve ça­lışanlarının ortak çaba içinde olmaları en akılcı yoldur. Söz konusu ortaklık, bu alanlardaki meslek gruplarının eğitim­lerini, projeler geliştirmelerini ve uygulamalarını da kapsa­yacak şekilde olmalıdır. Bu yapılmadığı zaman hizmetlerde aksamalar olabilir. Örneğin, 1999 yılında ABD’nde “Batı Nil Virüsü” ortaya çıktığında kuşlarda toplu ölüm vakaları tespit edilirken, insanlarda da nörolojik belirtiler tespit etmişti. Fa­kat veterinerler ile hekimler arasında yeterli iletişimin sağla­namaması nedeniyle iki olay arasındaki ilişkinin tespiti için uzun bir zaman geçmesi gerekmiştir.

Bu görüşten yola çıkılarak, tek sağlık terimi, yalnızca hayvanlardan insanlara geçebilen ve halk sağlığı açısından tehdit oluşturan enfeksiyöz hastalıkların kontrolü ile ilgili bir kavram değil, tıp, veterinerlik ve başta ekoloji olmak üze­re, diğer bilim alanlarının ortak çalışmalarını ifade edecek şeklinde tanımlanabilir. Bu kavram, adı geçen alanlarındaki bilimsel araştırmaların sonuçlarının bir araya getirildiğinde birbiriyle örtüşeceği görüşünü, ortak çaba ve etkinliklerin ge­lişmeleri daha olumlu etkileyeceğini savunmaktadır. Özellik­le, insan ve hayvan sağlığı alanındaki ortaklıklar türler arasın­daki ortak özelliklerden fayda sağlamayı da amaçlamaktadır.

İnsanlarda görülen enfeksiyon hastalıklarının yüzde 60’ı önemleri yeniden artan (re-emerging) enfeksiyonların en az yüzde 75 kadarı (ebola, HIV, enflüenza dahil) ve insanlarda her yıl keşfedilen 5 yeni hastalıktan üçü hayvan kökenlidir. Biyolojik savaş için ya da teröristler tarafından kullanılan ajanların yüzde 80 kadarı zoonotik hastalıklara neden olan etkenlerdir.

Tek sağlık uygulamalarına verilebilecek iyi örneklerden birisi de mikroorganizmaların antibiyotiklere olan direnç ge­liştirmeleridir. Bilindiği gibi hastaların gereksiz yere ve uygun olmayan süre ve dozlarda antibiyotik kullanmaları sonucunda mikroorganizmalar o antibiyotiğe karşı direnç geliştirirler ve artık o ilacın etkisi toplumda yok olur. Ancak, direnç konu­sunda asıl risk hayvan çiftliklerinde, özellikle piliç üretiminde kullanılan antibiyotiklerdir. Çünkü toplam olarak kullanılan antibiyotiklerin yaklaşık yüzde 90 kadarı bu çiftliklerde kul­lanılmaktadır. O halde, insanlar açısından önemli bir tehlike olan direnç sorununun çözümü ancak veterinerlerle birlikte çalışarak çözülebilir.

Benzer bir örnek, genetiği değiştirilmiş besin maddeleri­nin (GDO) üretimi ve tüketilmesidir. Böyle besinlerin insan sağlığı üzerindeki etkilerinin incelenmesi ve bunların olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması, ancak tarım uzmanlarının, he­kimlerin ve veterinerlerin işbirliği ile sağlanabilir.

Tek sağlık kavramının oluşmasında, patolojinin babası sayılan antropolojist, halk sağlıkçı ve bir politikacı olan hekim Rudolf Virchow’un önemli katkıları olmuştur. Rudolf Virchow veterinerlik mesleğinin kurulmasında da önemli bir rol oynamış, parlamentoda veteriner hekimlik eğitiminin Tarım Bakanlığı­nın ya da Savaş Bakanlığının altında yapılmasını isteyen, ve­teriner hekimliği bir bilim alanı olarak dahi görmek istemeyen hukukçuları eğitmek adına 1873’te yaptığı bir konuşmasında “Ben sadece şunu vurgulayabilirim ki veteriner tıbbı ile insan tıbbı arasında bir bariyer yoktur; olmamalıdır da zaten. Bir alanda elde edilen deneyim diğer alanın gelişmesini destek­leyecektir” demiştir. Tıp biliminin ilk yıllarında veteriner he­kim ve beşeri hekim ayrımı yoktu. İnsan ve hayvan hekimliği 19.yy’ da içiçe olmasına karşın 20.yy’da hızla birbirinden ay­rıldı. Günümüzde veteriner hekimler ile beşeri hekimlerin uzmanlıklarını, deneyimlerini ve görüşlerini paylaştığı tek alan “Halk Sağlığı” olarak kalmıştır.

Şekil 12: İnsan – Hayvan ve Vahşi Yaşam (Ekosistem) Arasındaki Tek Sağlık Kesişme Alanı

Özellikle insan sağlığı – hayvan sağlığı – ekosistem sağlığı ilişkisi konusunda yeterli derecede eğitimli eleman eksikliğini gidermek için, üniversitelerde çeşitli eğitim programları başlatılmıştır. Bunlardan birisi, Illinois Veteriner Koleji ile Chicago Halk Sağlığı Okulu‘nun 2004 yılında veteriner hekimlere çift diploma sunan (DVM/MPH – Doctor of Veterinary Medicine/Master of Public Health) programın başlatılmasıdır.

Amerikan Veteriner Birliği halk sağlığının iyileştiril­mesi amacıyla, insan ve veteriner tıbbının birleştirilmesi konusunda çalışmalarına başlamıştır. Amerikan Tıp Birli­ği, tıp okulları ile veteriner biliminin arasındaki bağın güç­lendirilmesi, ortak araştırmalar yapılması ve tanı, ilaç ve aşı gelişimi alanlarında “tek sağlık girişimi” (one health ini­tiative) çerçevesinde girişimlerde bulunma kararı almıştır.

Tek Sağlık Girişiminin amaçlarından bazıları şöyle sıra­lanabilir:

1. Tıp, veterinerlik ve halk sağlığı okullarının eğitim sis­temlerinin birleştirilmesi,
2. Bilimsel yayınlarda, konferanslarda disiplinler arası iletişimin geliştirilmesi,
3. İnsan ve hayvanlar arasında hastalık bulaşması konusunda ortak araştırmalar yapılması,
4. İnsan, hayvan ve yaban hayvanı hayatının ve bu gruplarda görülen hastalıklarının gözlem ve kontrollerinde ortaklıklar,
5. İnsan ve hayvanları etkileyen diyabet, kanser, otoimmun hastalıklar ve obezite gibi hastalıklar konusunda karşılaştırmalı araştırmaların yapılması,
6. Türler arasındaki ortak hastalıkların kontrolü için yeni tanı yöntemleri, ilaç ve aşıların geliştirilmesi konusunda ortak çalışmaların yapılması,
7. Halkın ve siyasi kadrolara yönelik farkındalık ve lobi­cilik çalışmaları yapılması.

Görüldüğü gibi, tek sağlık kavramı, aslında sağlıkta sek­törler arası koordinasyon (her sektörde sağlık) kavramı para­lelinde bir anlayıştır. Tek sağlık kavramı, sektörler arası iş­birliği anlayışını biraz daha ileriye götürerek, özellikle tıp ve veterinerlik alanlarındaki işbirliğinin daha sıkı, hatta birleşik olması gerektiğini savunan bir yaklaşımdır.

Yazar Prof. Dr. Zafer Öztek, İstanbul, Halk Sağlığı Kuramlar ve Uygulamalar Kitabı

Kaynaklar

Öztek Z. Halk Sağlığı Bakışıyla Sağlık Hizmetleri – Kavramlar, İlkeler, Politikalar, Maltepe Üniversitesi Yayını, İstanbul, 2019.

Öztek Z. Primary Health Care – The Turkish Experience, Mimeo, Joint WHO/DANIDA Workshop on Alternative Ways of Organizing Ministries of Health for Primary Health Care, 11-15 Oct.1982, Co­penhagen.

Öztek Z. Public health specialists: Occupational description in Turkey, Cahiers de sociologie et de demograhie medicale, 50 eme Annee, no 4, Octobre-Decembre 2010, p. 433-444.

Stephanie J. Salyer, Rachel Silver, Kerri Simone, and Casey Bar­ton Behravesh, Prioritizing Zoonoses for Global Health Capacity Building—Themes from One Health Zoonotic Disease Workshops in 7 Countries, 2014–2016, Emerg Infect Dis. 2017 Dec; 23(Suppl 1): S55–S64.

Temizyürek A. Veteriner hekimler ve beşeri hekimler tek sağlık konseptine geri dönüyor, Aktüel, Cilt 78 Sayı 4 Yıl 2007. http://vete­riner.org.tr/files/dergi/cilt78sayi4/a16-23.pdf

Yılmaz O., Oymak S., Serpen A. Zoonozlarla Mücadelede Vete­riner Halk Sağlığı ve Tek Sağlık, TVHB İzmir Veteriner Hekimler Odası Yayını, İzmir, 2018