Türk ve Dünya Sağlığına Hizmet Veren Bilim İnsanı ve Yöneticisi: Dr. Hamdi Açan.

Sağlık Bakanlığı Dış ilişkiler Dairesi Başkanlığım ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Türkiye Temsilciliği görevim sırasında (1991-2005); Birleşmiş Milletler, Dünya Sağlık Örgütü Asambleleri ve DSÖ Avrupa Bölge Komite Toplantılarına, Ülkemizi temsilen Türkiye Delegesi olarak katılarak çeşitli görevlerde bulundum.

Beni en çok heyecanlandıran hizmetlerin başında, Türkiye’nin uluslararası alanda yetiştirip BM, DSÖ, ILO, UNICEF, UNFPA vb kuruluşlara yerleştirmeğe çalışılan “Türk Bilim İnsanları ve Yöneticileri” olmuştur. Bu konu geçmiş yıllarda kimsenin pek dikkate almadığı, üzerinde kafa yormadığı biraz da insanların şahsi gayretleri ile hizmet verdiği alanlar olmuştur.

Sağlık Bakanlığı ve DSÖ Türkiye Temsilciliği görevlerinde bulunduğum yıllarda, Birleşmiş Milletler ve BM.lere bağlı kuruluşlarda özellikle, alanlarında uzman Türk bilim insanları ve yöneticilerin görev almalarında üstlendiğim rol ve projelerle, 1990-2005 yılları arasında görev yapan Sağlık Bakanları ve Müsteşarları, Dışişleri Bakanlığı Yöneticileri ve Başbakanlık ilgili birimlerde görev yapan yöneticilerin gösterdiği çok önemli katkı ve çabalarla başta DSÖ olmak üzere önemli uluslararası kuruluşlara çok sayıda Türkiye insanının görev alması sağlanmıştır.

Ülkemiz ve Dünya sağlık sistemine katkıları olmuş, Bugün kimsenin hatırlamadığı ve hatta Sağlık Bakanlığımızın bile değer verme gereği duymadığı o insanları tarihe not düşmek amacıyla bilgilerinize sunuyorum.

Bir Türk bilim insanı ve verem ve sıtma ile mücadelede uzun yıllar yönetici olarak çalışmış Dr. Şaban Hamdi Açan’ı sizlerle tanıştırmak istiyorum.

Dr. Şahan Hamdi Açan, Trakya’da II. Dünya savaşının çetin koşullarının yaşandığı askerlik hizmeti sonrası 1945 yılında Sağlık Bakanlığına bağlı Sakarya’nın Hendek İlçesinde Sıtma Savaş Tabipliği görevine başlar. 1945 ve 1950 yılları arasında Bolu ve Kocaeli Sıtma Mücadele Başkanlığında başarılı çalışmalarda bulunur. 1950 yılında Dr. Hamdi Açan’ı Kocaeli’nde yaptığı o zamanki koşullara göre akıl almaz başarısından ötürü Amerika’da Johns Hopkins Üniversitesi’ne gönderilmiş burada Halk Sağlığı konusunda mastır yapmıştır. Dr. Açan yurda döndüğünde; 1952 yılında kurulan Türkiye BCG kampanyasında Başkan  Yardımcılığı ve Başkanlık görevlerinde bulunmuş ve 1960 yılında Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığında ihdas edilen Verem Savaşı Genel Müdürlüğü görevine atanarak emekli olduğu 1980 yılına kadar bu görev yürütmüştür.

Ben ise Sağlık Bakanlığındaki görevime 1974 yılında başladım. Daha sonraki yıllarda Dr. Hamdi Açan’ın çalıştığı dönemlerde ve emekli olup, Verem Savaşı Dernekleri Federasyonu’ nda çalıştığı dönemlerde ismini duyar ve DSÖ ile ilişkileri konularında yaptığı çalışmaları duyar ve bilirdim. Ancak kendisi ile yakın bir çalışma ve görüşme imkanım olmadı.

Sağlık alanında 47 yıldır yaptığım çalışmalar ve edindiğim deneyimler sonucu yazmış olduğum ve Ocak 2022’de, Palme Yayınevi tarafından basılan “Küresel salgın Hastalıklar ve Uluslararası Sağlık Örgütlenmeleri – Dünya Sağlık Örgütü ve Türkiye İlişkileri” Kitap konuları içeriğinde değerli büyüğüm, Türkiye ve Dünya ölçeğinde sağlığa katkıda bulunan bilim insanı ve yöneticisi Dr. Hamdi Açan’a da yer ayrıldı.

Bu çalışmanın üzerinde uzun süre araştırmalarda bulundum. Sağlık Bakanlığında görev yapmış ve Dr. Hamdi Açan’ı tanıyanlarla görüştüm. Bilgi ve belgeler topladım. Ancak benim için büyük sürpriz, oğlu Diş Hekimi Fatih Açan’ı tanımam ve kendisiyle uzun süredir görüşmelerim oldu. En son evine ziyarete gittim. Uzun bir görüşme gerçekleştirdik.

Dr. Fatih Açan, babasına hayran biri, babasını anlatırken, çalışmalarını dile getirirken yaşadığı heyecanı ben de içimde yaşadım adeta… Babasının aldığı ödül ve beratları gösterirken, 1970’li yıllar sonrası Türkiye’de yürütülen BCG verem aşısı kampanyalarında elde edilen sonuçları paylaşırken, Türkiye sınırlarını aşan başarı grafiğinden bahsederken ayrıca dönemin Dünya Sağlık Örgütü Genel Direktörü Dr. Halfden Mahler’in 1973’lü yıllarda Türkiye ziyaretinde babası Hamdi Açan’la yaptığı çalışmalar ve Türkiye’nin göğüs kabartan başarılarını adete yeniden yaşadık. Ne mutlu böylesine başarılı bir bilim insanının böylesine mütavazi bir bilim insanı evlat yetiştirmesi.

Dr. Fatih Açan da, babasının verem savaş dernekleri federasyonunda yaptığı görevleri kendisi de uzun yıllar görev yaparak sürdürmüş. Kendisi diş hekimi. Uzun yıllar Ankara’da diş hekimi olarak yaptığı görevleri de bitirip kendisini emekliye ayırmış. Eşi Semra Açan’ da uzun yıllar Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Başkanlığı Zehir Danışma Merkezinde Kimya Mühendisi olarak çalışmış ve emekliye ayrılmıştır. Ev sahipliği ve verdikleri bilgi ve belgeler için değerli insan Fatih-Semra Açan çiftine çok teşekkür ediyorum.

Dr. Şaban Hamdi Açan (1915-5 Mayıs 1989) Özgeçmişi

Dr. Hamdi Açan 1915 yılında İstanbul’da doğdu. Orta ve Lise öğrenimini Trabzon Lisesinde tamamladı. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesini 1941 yılında tamamladı. 1949 yılında ABD’ye giden Dr. Açan, Johns Hopkins Üniversitesinde Halk sağlığı alanında eğitim görür. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Kliniği İhtisası, Hıfzıssıhha Okulu’nda Halk Sağlığı Uzmanlığı eğitimi almıştır. Halk Sağlığı ve Göğüs Hastalıkları Uzmanıdır.

Trakya’da II. Dünya savaşının çetin koşulları sonrasında Sakarya ilinin Hendek İlçesine tayin edilir. Sıtma Savaş Tabipliği, Bolu ve Kocaeli Sıtma Mücadele Başkanlığı, Türkiye BCG Verem Aşısı Kampanyası Başkanlığı görevlerinde bulunmuştur.

Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Verem Savaşı Genel Müdürlüğünde 1955 yılında göreve başlar ve aynı yerin Genel Müdürlüğüne 1960 yılında atanır ve 1980 yılına kadar bu görevi yapar. Bakanlık Baş Müşavirliği, Türkiye Ulusal Verem Savaş Derneği Müşavirliği ve Koordinatörlüğü, Uluslararası Verem Savaş Birliği, Profilaksi Komisyonu Asil Üyeliği ve Orta Doğu Bölgesi Şeref Üyeliği, Dünya Sağlık Örgütü Verem Savaşı Uzmanlar Komitesi Üyeliği, Yazarlık, 15 Ekim 1981-6 Aralık 1983 tarihleri arasında Danışma Meclisi Kocaeli Üyeliği yapmıştır. Evli ve iki çocuk babasıdır.

1930 yılında çıkartılan Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ile devletin verem savaş faaliyetleri konusundaki politik kararlılığı ortaya konulmuştur. 1928 yılında İkinci Milli Türk Tıp Kongresi yapılmış ve ana gündem olarak verem işlenmiştir. Türkiye’de 1950’li yıllara kadar veremle savaşmak için dispanserler ve sanatoryumlar açılmıştır.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ve UNICEF ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı arasında 22 Aralık 1952 tarihinde yapılan bir anlaşma kapsamında “Türkiye BCG Kampanyası Teşkilatı” kurulmuştur. Kampanyanın idaresi Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsüne verilmiş ve başkanlığına da kampanyanın kurulmasında büyük hizmetleri geçen Dr. Niyazi Erzin getirilmiştir. 1957 yılında BCG Kampanyası Refik Saydam Merkezi Hıfzıssıhha Enstitüsünden ayrıldığında, kampanya başkanlığına Dr. Hamdi Açan getirilmiş ve BCG Kampanyası çalışmalarına devam edilmiştir.

Verem Savaşı Merkez Teşkilatı 14 Haziran 1960 tarihinde 5439 sayılı kanunla kurulmuş ve Genel Müdürlük haline getirilmiştir. Verem Savaşı Genel Müdürlüğüne, BCG Kampanyasında Başkan Yardımcılığı ve Başkanlık görevlerini yürütmüş olan Dr. Hamdi Açan atanmış ve bu görevi 1980 yılına kadar yürütmüştür.

1960-1973 yılları arasında Türkiye çapında köylü nüfusunun yüzde 95’i, kent nüfusunun da yüzde 85’i vereme karşı aşılanır. Dr. Hamdi Açan’ın Türkiye’de kurduğu BCG Aşısı Kampanyası Kadrosu, aynı zamanda frengi (cüzzam) ve lepra gibi birçok sağlık derdine de deva olmuştur. Dr. Açan, Türkiye’de 36 bin köyü ziyaret eden ve kampanyaların başında ve içinde bulunan bir hekimdir. Kendisini uzaya ilk giden Yuri Gagarin’e benzetirmiş. Gagarin’in uzaya giderken (12 Nisan 1961’de Vostok uzay aracıyla uzaya ilk giden kişi) kat ettiği mesafe ile kendisinin kampanyalar nedeniyle Türkiye’de kat ettiği mesafeyi eşleştirerek, “Ben Türk Gagarin’iyim” diye espri yaparmış…

Dr. Hamdi Açan’a Türkiye’de başarıyla gerçekleştirdiği “Ülkemiz Verem ve Sıtma savaşında göstermiş olduğu üstün gayret ve başarılarından, bu savaşı yürütecek elemanların eğitim ve yetiştirilmesindeki katkıları” nedeni ile Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Bilim Kurulu tarafından, “1983 Yılı Hizmet Ödülü” verilmiştir.

Dr. Hamdi Açan, Türkiye’de veremle savaşın önder isimlerinden biridir. Dünya Sağlık Örgütü, UNICEF, Uluslararası Verem Savaşı Birliği (IUAT) gibi uluslararası kuruluşların yakın destek ve işbirliğini temin etmiş, DSÖ tarafından Verem Savaş eğitimi yaptırılan yabancı doktorların saha eğitimlerinin Türkiye’de yürütülmesini sağlamıştır. Aynı zamanda Genel Müdürlüğü süresinde 2300 Doktor, 4600 Sağlık Memuru ve Hemşire ile 500 Laborantın hizmet içinde eğitimlerini gerçekleştirmiştir.

Dr. Açan, Kıbrıs’ta 1975 yılında verem taramasının, Libya’da 1976 yılında DSÖ’nün hazırladığı verem entegrasyonu projesinin bir yıl boyunca Türkiye BCG kampanyası ile yürütülmesini yerine getirmiştir. Dr. Hamdi Açan, 1969 yılında Dünya Sağlık Örgütü Verem Savaşı Uzmanlar Komitesi üyeliğine getirilmiş ve bu üyeliği de beş kez uzatılmıştır. 49 yıllık hizmet süresi içerisinde en büyük sorunlardan olan Sıtma ve Verem de sağladığı büyük yararlar yanı sıra kolera, çiçek ve çocuk felci (ploio) ne karşı girişilen savaşlarda en geniş kapsamda hizmet vermiştir. Dr. Hamdi Açan, 5 Mayıs 1989 tarihinde Verem Savaşı Dernekleri Genel Başkanı iken yaşamını kaybetmiştir.

Dr. Hamdi Açan, Cumhuriyet’e Kanat Gerenler, Vehbi Koç Vakfı Ödülü videosu

https://youtube.com/playlist?list=PLmwt9i_v4zlILLkAvxrYgyqL9ng_1aLVD

Dr. Hamdi Açan’ın Dünya Sağlık Örgütü Genel Direktörü Dr. Halfden Mahler ile bir anısı…

1973 yılında DSÖ Genel Direktörü olan Dr. Halfdan T. Mahler (Danimarkalı, 1923-2016), DSÖ Genel Direktörlük Süresi: 1973-1988 (15 yıl) 1950 yılından itibaren 20 yıl Tüberküloz konusunda çalışmış deneyimli bir verem savaşı konusunda uzman biridir.

Dr. Mahler, Türkiye’de yapılan BCG Kampanyasının kontrolünün nasıl yapıldığını görmek için Türkiye’ye gelmiştir. Dr. Hamdi Açan ile bir Jeep’e binerek İl il birçok kenti dolaşmıştır. Bir ziyaretin de Eğe Bölgesine yapmak ister. Hamdi Açan’ın mesai arkadaşı Dr. Ziya Sümer bu Bölgede Bölge Başkanlığı yapmaktadır. Dr. Ziya Sümer’in anlatımına göre (bağlantısı verilen Video’da anılan bölüm için konuşması var); Bergama Dispanserini heyet olarak gördükten sonra, köylerde aşılama neticelerini omuz kontrolü ile yaptılar. Çünkü, BCG aşısı sol omuzda skar meydana getirir. Bunları kontrol ettikten sonra, bu başarı çalışmaları tespit ettikten sonra İzmir’e doğru araba ile geliyoruz. Tesadüf, Bergama yolu üzerinde sağ tarafta göçerler çadırlarını kurmuşlar orada çoluk çocuk oyalanıyorlar. Belli ki orada birkaç gün kalacaklar.

Dr. Hamdi Açan, DSÖ Genel Direktörü Dr. Halfdan Mahler’e dönüp, “Türkiye’de BSG aşısı yapılmamış tek bir çocuk kalmamıştır” der. Bunu duyan Mahler, “Bu mümkün değil, böyle şey olamaz der”. Dr. Açan, bu mümkün oldu der ve Dr. Mahler’le bir şişe şarabına iddiaya girerler. Tabii, Mahler şöyle düşünür. Sabit yaşam yerlerinde çocuklar aşılanabilir ancak bu seyyar Göçerlerin çocuklarının aşılanmış olacağına ihtimal vermez. İddia bu… Hemen test etmek ister Hamdi Beyi.

Dr. Mahler arabanın durmasını ister. “Bu göçerlerin çocuklarını da kontrol etsek olur mu Hamdi Bey?” dedi. Hamdi Açan’ın şoförü çocuklardan birini yakalayıp getirir. Çocuğun omuzunu açarlar. Dr. Mahler hayretler içinde kalır. “Pes der. Dünya’da her yeri geziyorum ve BCG kampanyası yapılmış yerleri görüyorum ama hayatımda ilk kez Türkiye’nin bu kampanyayı bu kadar başarı ile yaptığına şahit oluyorum” dedi. Mahler iddiayı kaybetti.

Türkiye’de Veremle Mücadelenin Tarihi ve Dünden Bugüne Çalışmalar

Türkiye’de veremle mücadelenin tarihi bir yüzyıldan daha uzun zamana dayanır. Aslında tarihimizde çok eskilere dayanan bir süreç boyunca veremle ilgilenen önemli şahsiyetler olmuştur. XI. yüzyılda İbni Sina, XV. yüzyılda da Fatih Sultan Mehmed döneminin ünlü hekimlerinden Şerafettin Sabuncuoğlu ve XVIII. yüzyılda Abbas Vesim Efendi gibi Türk tıp tarihine geçmiş hekimlerin verem hastalığıyla ilgilendiği bilinmektedir. Veremle mücadelenin kurumsal temelleri XX. Yüzyılın ilk çeyreğinde gönüllü kuruluşların öncülüğünde atılmıştır.

1918 yılında Prof. Dr. Besim Ömer Paşa (1 Temmuz 1862 – 19 Mart 1940, Türk tıp profesörü, bilim insanı, sivil toplum örgütçüsü ve milletvekili) tarafından kurulan “Veremle Mücadele Osmanlı Cemiyeti” Türkiye’deki veremle mücadelenin öncü kuruluşu kabul edilir. Bunu 1923 yılında Dr. Behçet Uz (1893 – 19 Mayıs 1986) tarafından kurulan “İzmir Veremle Mücadele Cemiyeti Hayriyesi” ve yine aynı yıl kurulan “Balıkesir Veremle Mücadele Cemiyeti ” izlemiştir. Sivil girişimlerle başlayan veremle mücadele, Cumhuriyetin ilk yıllarında bulaşıcı hastalıklarla mücadele eden devletin temel sağlık politikalarından olmuştur.

1930 yılında çıkartılan Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ile devletin verem savaş faaliyetleri konusundaki politik kararlılığı ortaya konulmuştur. 1928 yılında İkinci Milli Türk Tıp Kongresi yapılmış ve ana gündem olarak verem işlenmiştir. Türkiye’de 1950’li yıllara kadar veremle savaşmak için dispanserler ve sanatoryumlar açılmıştır.

15.04.1949 tarihinde yayınlanan 5368 sayılı Verem Savaşı Hakkındaki Kanunla dönemin Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığınca gerek teşkilatlanma gerek tesis ve teçhizat ve personel konusunda gerekse mali konularda devletin veremle savaştaki politika ve programları netleşmiştir.

Bu kanunun çıkmasına vesile olan Birinci Verem Danışma Kurulunda (Tüberküloz İstişare ve İnceleme Meclisi); “Verem savaşını tanzim, takip ve murakabe edecek bir Verem Savaşı Genel Müdürlüğünün kurulması”, yeni dispanserler, dernekler, verem yatakları açma yanında, BCG aşısı, orduda verem savaşı, okullarda veremle savaş ve personel yetiştirme konularında çok önemli kararlar alınmıştır.

İkinci Tüberküloz İstişare Kurulu toplantısında alınan kararla 1948 yılında Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü bünyesinde üretime geçilen BCG aşısının tüm yurt sathında yaygın bir şekilde uygulanabilmesi için 22.12.1952 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ve UNICEF ile yapılan bir anlaşma kapsamında “Türkiye BCG Kampanyası Teşkilatı” kurulmuştur.

Kampanyanın idaresi Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsüne verilmiş ve başkanlığına da kampanyanın kurulmasında büyük hizmetleri geçen Dr. Niyazi Erzin (1904-16.12.1983) getirilmiştir. 1957 yılında BCG Kampanyası Refik Saydam Merkezi Hıfzıssıhha Enstitüsünden ayrıldığında, kampanya başkanlığına Dr. Hamdi Açan (1915-5.5.1989) getirilmiş ve BCG Kampanyası çalışmalarına devam edilmiştir.

Verem Savaşı Merkez Teşkilatı 14.06.1960 tarihinde 5439 sayılı kanunun 2. maddesine istinaden ve 16996 sayılı Bakanlık onayı ile bir Genel Müdürlük haline getirilmiş ve 25.04.1963 tarih ve 225 sayılı kanunla Bakanlık Teşkilat kanununda yer almıştır. Verem Savaşı Genel Müdürlüğüne, BCG Kampanyasında Başkan Yardımcılığı ve Başkanlık görevlerini yürütmüş olan Dr. Hamdi Açan atanmış ve bu görevi 1980 yılına kadar yürütmüştür.

Verem Savaşı Genel Müdürlüğü merkez teşkilatı bir genel müdür, bir genel müdür başyardımcısı, iki genel müdür yardımcısı, iki müşavir, Dispanserler Şubesi, Bütçe Plan ve Donatım Şubesi, İdari İşler Şubesi, Eğitim Propaganda ve Yayın Şubesi, İstatistik Etüt ve Dokümantasyon Şubesi ile Re-test ve Araştırma Şubesinden oluşmuştur. BCG Kampanyası Teşkilatı, Verem Savaşı Genel Müdürlüğüne bağlı bir merkez kuruluş olarak faaliyetlerine devam etmiştir. Genel Müdürlüğe bağlı 6 Verem Savaş Bölge Başkanlığı, 44 Verem Savaş İl Başkanlığı, 21 Bölge Tüberküloz Laboratuvarı ve 257 Verem Savaşı Dispanseri de o yıllardaki taşra teşkilatını oluşturmaktadır.

Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığının Yeniden Düzenlenmesi ile ilgili 17.06.1962 tarihli 2680 sayılı kanunun verdiği yetkiye dayanılarak Bakanlar Kurulunca 13.12.1983 tarihinde kararlaştırılan 181 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile bakanlığın adı “Sağlık Bakanlığı” olarak değiştirilmiş ve Bakanlığın teşkilat ve görevleri yeniden düzenlenmiştir. Bu kararnamenin Bakanlık Merkez Teşkilatı ile ilgili kısmının Ana Hizmet Birimleri bölümünde daha önce Genel Müdürlük düzeyinde olan Verem Savaşı Teşkilatı; “Verem Savaşı Dairesi Başkanlığı” olarak değiştirilmiştir

Sağlık Bakanlığı ile bağlı kuruluşlarının yeniden yapılandırılması; 6/4/2011 tarihli ve 6223 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanılarak, Bakanlar Kurulu’nca 11/10/2011 tarihinde 663 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kararlaştırılmıştır. Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşlarının teşkilat, görev, yetki ve sorumluluklarının düzenlenmesi amacıyla oluşturulan 663 sayılı Kanun Hükmünde Kararname 2/11/2011 tarihli ve 28103 (Mükerrer) sayılı Resmî Gazete’ de yayımlanarak yürürlüğe girmiş, Verem Savaşı Dairesi Başkanlığı Tüberküloz Daire Başkanlığı olarak Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Bulaşıcı Hastalıklar Kontrol Programları Başkan Yardımcılığı altında hizmet vermiştir. 25.08.2017 sayılı 694 sayılı KHK ile Sağlık Bakanlığı ve bağlı kuruluşların teşkilat yapısında değişikliğe gidilmiştir. Tüberküloz Daire Başkanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü’ne bağlı olarak çalışmalarına devam etmektedir.

Ülkemizde tüberküloz kontrol faaliyetleri illerimizde İl Sağlık Müdürlüğü ve uç birim olan Toplum Sağlığı Merkezlerine bağlı tüberküloz birimleri (Verem Savaşı Dispanserleri) aracılığıyla yürütülmektedir. Bu birimler, bakteriyolojik inceleme yapabilen, ücretsiz ilaç dağıtabilen, hasta kayıt sistemi ile tedavi altına aldığı hastaları tedavi sonuna kadar takip edebilen birimlerdir.

Bunların yanı sıra; Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü Mikrobiyoloji Referans Laboratuvarları Daire Başkanlığına bağlı Ulusal Tüberküloz Referans Laboratuvarı, 22 Bölge Tüberküloz laboratuvarı ve dispanser laboratuvarlarımız ülke genelinde hizmet vermektedirler. Sağlık Bakanlığı’na bağlı Göğüs Hastalıkları Hastaneleri ve bu hastanelerdeki Tüberküloz Laboratuvarları ile Sağlık Bakanlığı’na bağlı diğer hastaneler, üniversite hastaneleri ve kurumlara bağlı sağlık birimleri gerek hastaların tanı, bildirim, tedavi ve sevk işlemlerinde gerekse Tüberküloz Daire Başkanlığı ile veri alışverişi konusunda Ulusal Tüberküloz Kontrol Programı kapsamında hizmet veren kurum ve kuruluşlardır.

Konuyu Yayına Hazırlayan Bekir Metin, Ankara, 14 Ocak 2022

Kaynak:

T. C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü web sitesi

https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/tuberkuloz-baskanligimiz/tarihte.html

“Küresel Salgın Hastalıklar ve Uluslararası Sağlık Örgütlenmeleri – Dünya Sağlık Örgütü ve Türkiye İlişkileri” , Bekir Metin, Palme Yayınevi, Ankara, Kasım 2021